Χρονικά των Τσακώνων – Τόμος ΚΓ(1) – Οι γλωσσικές ιδέες των προσωκρατικών και τα θεμέλια της γλωσσικής επιστήμης

Για την ορθότητα των ονομάτων (δηλ. την έρευνα του ετύμου των λέξεων) και την αιτία της ο Πλάτων έγραψε τον διάλογο «Κρατύλος», όπου διαλέγονται ο Ηρακλείτειος Κρατύλος, ο Παρμενίδειος Ερμογένης και ο Πλατωνικός Σωκράτης.

Ο Κρατύλος ισχυρίζεται ότι η ορθότητα των ονομάτων υπάρχει σε αυτά εκ φύσεως. Αντιθέτως ο Ερμογένης τονίζει ότι η ορθότητα των ονομάτων υπάρχει εξ αιτίας του γεγονότος ότι αυτά έχουν τεθή με συμφωνία και απόφαση των ομιλούντων.

Ο Σωκράτης προσπαθώντας να συμβιβάση τις δύο απόψεις, ισχυρίζεται ότι τα ονόματα υπάρχουν εκ φύσεως στα πράγματα, διότι ο δημιουργός των ονομάτων (άραγε ποιον υπονοεί;) αποσκοπεί με το όνομα, που δημιουργεί, να αποδώση την φύση του κάθε πράγματος, χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα γράμματα και τις κατάλληλες συλλαβές.

Επειδή όμως ο Κρατύλος εκφράζει τις γλωσσικές ιδέες του Ηρακλείτου και ο Ερμογένης τις γλωσσικές ιδέες του Παρμενίδη, σε αυτό το άρθρο εξετάζονται οι πρωτότυπες αυτές ιδέες, όπως υποδηλώνονται στα αντίστοιχα έργα των σπουδαίων αυτών Προσωκρατικών.

Σύμφωνα με την θεωρία του Ηρακλείτου για την γλώσσα, οι λέξεις είναι ιδιότητες των πραγμάτων, όπως είναι το χρώμα, το βάρος, το μέγεθος. Ο Ηράκλειτος φανερώνει τις θεωρίες του για την σχέση των «ονομάτων» [λέξεων] με τα «πράγματα» σε τουλάχιστον τέσσερα αποσπάσματά του, τα οποία αναλύονται διεξοδικά.

Σύμφωνα με την θεωρία του Παρμενίδη, οι άνθρωποι αυθαιρέτως δημιούργησαν ονόματα, για να ερμηνεύσουν τα αντικείμενα των αισθήσεών τους. Η περιγραφή του όντος γίνεται με ονόματα, που σχημάτισαν οι άνθρωποι νομίζοντας ότι αυτά αποτυπώνουν την αλήθεια. Οι παρμενίδειοι όροι «κατάθεσις» και «θέσις» υποδηλώνουν γλωσσικές συμβάσεις.

Οι συμβάσεις αυτές βεβαίως αναφέρονται σε ολόκληρη την γλωσσική κοινότητα και όχι απλώς σε μεμονωμένα μέλη της. Σε αυτό συνηγορεί και η σύγχρονη γλωσσολογία, που εκκίνησε κυρίως με τα μαθήματα γλωσσολογίας του Φερδινάνδου ντέ Saussure, στις αρχές του 20ού αιώνα. Ειδικά η θεωρία περί «γλωσσικού σημείου» έχει κατανοηθή κατά λανθασμένο τρόπο από πολλούς φιλολογούντες και γλωσσολογούντες.

Νομίζουν ότι «σημαίνον» είναι δήθεν η λέξη και ότι «σημαινόμενον» είναι δήθεν το πράγμα! Αγνοούν ότι «σημαίνον» είναι η συγκεκριμένη ακουστική και ψυχική παράσταση μιας λέξεως και «σημαινόμενον» είναι η σημασία της. Και το σημαίνον και το σημαινόμενον εμπεριέχονται στο λεγόμενο «γλωσσικό σημείο», που είναι η λέξη.

Κατά τον Δημόκριτο, τον Προσωκρατικό εισηγητή της ατομικής θεωρίας, οι λέξεις δεν αποτελούν φυσικές ιδιότητες των πραγμάτων, αλλά είναι προϊόντα συμβάσεων. Αυτό αποδεικνύεται με τέσσερα επιχειρήματα: α) της ομωνυμίας, β) της πολυωνυμίας, γ) της μεταθέσεως και αντικαταστάσεως των λέξεων, δ) της ελλείψεως ομοίων λεκτικών τύπων.

Ο Αριστοτέλης γράφοντας ότι: «όνομα μεν ουν εστι φωνή σημαντική κατά συνθήκην άνευ χρόνου» [Όνομα είναι ένα εκφώνημα, που έχει σημασία κατά σύμβαση, χωρίς να φανερώνη χρόνο] συμφωνεί με τον Παρμενίδη και τον Δημόκριτο και όχι με τον Ηράκλειτο.

Η σύγχρονη γλωσσική επιστήμη με ποιους εκ των ανωτέρω συμφωνεί και με ποιους διαφωνεί;

(Αφιερώνεται στην πανάρχαια γλώσσα των Τσακώνων και σε αυτούς που παλεύουν για την διατήρησή της, όπως ο φίλος μου Παναγιώτης Πιτσελάς)