Τσακώνικος Χορός

O Τσακώνικος χορός είναι ένα μουσικοχορευτικό δρώμενο, που χαρακτηρίζεται από σπειροειδείς και φιδίσιους σχηματισμούς και αποτελεί στοιχείο-σύμβολο της πολιτισμικής ταυτότητας των Τσακώνων.

Είναι βαρύς και μεγαλοπρεπής χορός, που χαρακτηρίζεται από τους ντόπιους ως «ταπεινός», «σοβαρός», «αυστηρός», «λιτός» και «συγκρατημένος». Είναι ο χορός με τον οποίο κλείνουν τα γλέντια, είναι δηλαδή ο τελευταίος χορός, που χορεύεται από όλους με τη δέουσα μεγαλοπρέπεια και «ιερότητα», δημιουργώντας σε όλους συγκίνηση και δέος. Οι επιδεικτικές φιγούρες και, γενικά, η χορευτική υπερβολή είναι αποδοκιμαστέες, γιατί παραβιάζουν τους χορευτικούς κώδικες και τον αυστηρό, μυσταγωγικό και τελετουργικό χαρακτήρα του.

Χορεύεται από άνδρες και γυναίκες, που είναι πιασμένοι αγκαζέ, πολύ κοντά ο ένας με τον άλλον. Ο αριθμός των χορευτών μπορεί να ποικίλλει, αλλά σε κάθε περίπτωση πρέπει να είναι πάνω από δεκαπέντε, για να φανούν τα σχήματα του χορού. Ο πρωτοχορευτής/τρια οδηγεί την ομάδα γυρίζοντας το κυκλικό σχηματισμό σε σπειροειδείς και οφιοειδείς σχηματισμούς.

Το γεωγραφικό κριτήριο θα δώσει την ονομασία «Τσακώνικος» στο χορό, μια τάση που έχει μακρά παράδοση όσον αφορά το χορό στην Ελλάδα. Αυτό συνέβη όταν ξεχώρισε από το χορευτικό ρεπερτόριο της περιοχής , αποσπάστηκε από το τοπικό πλαίσιο και εντάχθηκε στο ρεπερτόριο των «εθνικών» χορών που διδάσκονταν στα Γυμνάσια της χώρας (Χείλαρη, 2009; 2012). Παλαιότερα και στην Τσακωνιά το τραγούδι έδινε την ονομασία στον χορό, με πιο συνηθισμένο το «Κινήσαν τα…» (από το τραγούδι «Κινήσαν τα τσανόπουλα και όλα τα τσακωνόπουλα»).

Από το πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό που αφορά τον Τσακώνικο χορό προκύπτει ότι οι περισσότεροι μελετητές έχουν εστιάσει το ενδιαφέρον τους στην αρχαιοελληνική προέλευση του χορού και στη διατήρησή του μέχρι σήμερα. Ο Τσακώνικος χορός συνδυάζει αρκετά από τα στοιχεία που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την «αύρα της καταγωγής» και τη σύνδεση με το αρχαιοελληνικό παρελθόν. Η σχετική επιλογή στηριζόταν σε μορφικά χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούσαν να συγκριθούν με αντίστοιχα αποσπασματικά ντοκουμέντα φιλολογικών ή άλλων αρχαιοελληνικών πηγών.

Οι «λαβυρινθιακοί σχηματισμοί» του χορού, δηλ. τα σχήματα που κάνει ο χορός στον χώρο, και ο αρχαιοελληνικός παιωνικός του ρυθμός των 5/4 και 5/8, σε συνδυασμό με το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα (τσακώνικη διάλεκτο), κρίθηκαν από τους μελετητές ως επαρκή αποδεικτικά στοιχεία για τον χαρακτηρισμό του ως «αρχαίου ελληνικού χορού». Οι ντόπιοι διανοούμενοι ήταν αρχικά αυτοί που ξεχώρισαν τον Τσακώνικο χορό, με βάση τον ρυθμό και τους σχηματισμούς του, αποσπώντας τον από τον τόπο του και προσδίδοντάς του την αίγλη της καταγωγής από την αρχαιότητα.

Σήμερα χορεύεται με τα τραγούδια: «Σου΄πα μάνα πάντρεψέ με…», «Κινήσαν τα τσανόπουλα…», «Μαντάς», «Μπιρμπιλομάτα», «Σήμερις βγήκα να χαρώ…», «Απατζά το Μαρασία…» (δηλ. απέναντι στο Μαραθιά). Παλαιότερα συναντούσαμε και άλλα τραγούδια, όπως: «Στάζουν τα κεραμίδια σου…», «Κάτω στο άγιο περιβόλι…», «Αμπέλι μου πλατύφυλλο…»,«Φέγκη θα ζάου να παντρευτού…» . Σύμφωνα με ντόπιους πληροφορητές τα τραγούδια που συνόδευαν τον πολύ αγαπητό σε αυτούς «Τσακώνικο» χορό τραγουδιόνταν στην τσακώνικη διάλεκτο αλλά με την πάροδο του χρόνου και την εισαγωγή νεόκοπων τραγουδιών αυτά ξεχάστηκαν.

Θα πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι ο «Τσακώνικος» χορός συνδέθηκε με το τραγούδι «Σου ’πα μάνα, πάντρεψέ με σπιτονοικοκύρεψέ με, και στα ξένα μη με δώσεις, μάνα θα το μετανιώσεις…». Βεβαίως κάτι τέτοιο δεν μπορεί να είναι τυχαίο μιας και το περιεχόμενο του συγκεκριμένου τραγουδιού παραπέμπει στο ξενιτεμό και τον αποχωρισμό της κόρης από τη μάνα και τον τόπο της (Χείλαρη 2015). Είναι δεδομένο ότι η ξενιτιά είχε σφραγίσει την Τσακωνιά όχι μόνο κατά τον 19ο αιώνα, με την μετάβαση για μια καλύτερη τύχη στην Αμερική, αλλά ιστορικές πηγές αναφέρουν μετοικεσίες Τσακώνων στην Κωνσταντινούπολη ακόμα και από τους μεσαιωνικούς χρόνους.

Με βάση το γεγονός ότι τα σύμβολα παραπέμπουν σε ερμηνείες δόθηκαν οι διάφορες ερμηνευτικές εκδοχές. Επικεντρώνοντας στο τοπικό πλαίσιο στις ασύνειδες και συνειδητές εκφάνσεις της παράδοσης του Λεωνιδίου διαπιστώνεται ότι το φίδι κατείχε σημαντική θέση (Hilari – Zografou 2017). Η εικόνα αυτή ενισχύεται από τον σχηματισμό της σπείρας.
Έτσι εικάζεται ότι ο Τσακώνικος χορός ξεκίνησε ως μαγικοθρησκευτική τελετουργία, όπου οι πιστοί υμνούν τον θεό Απόλλωνα και κάνουν πρόκληση- πρόσκληση της παρουσίας του. Με το πέρασμα του χρόνου απέβαλλε πολλά από τα μαγικά του στοιχεία και μετασχηματίζεται σε σύμβολο ταυτότητας, που δηλώνει τη συνέχεια της κοινότητας, του κοινού «ανήκειν», της κοινής καταγωγής και της κοινής μοίρας.

Εν κατακλείδι, ο Τσακώνικος χορός συνιστά μια ζωντανή πραγματικότητα στις γιορτές και τις εκδηλώσεις της περιοχής. Είναι «ο δικό νάμου χορέ» (δηλ. ο δικός μας χορός), μια πολιτισμική έκφραση που ενισχύει τη βαθιά εδραιωμένη αίσθηση τοπικής ταυτότητας κάνοντας όλους εμάς τους Τσάκωνες περήφανους. Υπενθυμίζει στα μέλη της κοινότητας την κοινή κληρονομιά, την αίσθηση του «κοινού ανήκειν», της κοινής μνήμης και ταυτότητας. Είναι μάλιστα ο πρώτος χορός που εντάχθηκε το 2015 στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού – http://www.ayla.gr/tsakonikos

• Βαγενά Ε. (1984). Ο περίφημος «τσακώνικος» χορός. Χρονικά των Τσακώνων, τόμος ΣΤ΄, σελ. 105-106
• Δήμας, Η. (1980). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί. Αθήνα
• Καράς, Σ. (1996). Τα τσακώνικα τραγούδια και ο τσακώνικος χορός. Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα, τόμος ΙΒ΄, σελ.11-23
• Κουσιάδης, Γ. (1949). Αρχαίοι και Νέοι Ελληνικοί Χοροί. Αθήνα: Μακροποδαράς
• Κουσιάδης, Γ. (1950-1951). Ελληνικοί και Ευρωπαϊκοί χοροί. Αθήνα
• Κωστάκης, Θ. (1994). Ο χορός. Τα μουσικά όργανα. Τα τραγούδια. Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα : Αρχείον της Τσακωνιάς, τόμος ΙΑ΄, σελ. 181-199
• Λυκεσάς, Γ. (1993). Οι Ελληνικοί Χοροί. Μουσική- Πολιτιστική- Κοινωνιολογική και Μουσικοκινητική θεώρηση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press
• Μαλεβός, Π. (1956). Ο Τσακώνικος χορός. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, τόμος Α΄, σελ.201
• Μερικάκης, Σ. (1969). Τσακώνικα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα: Αρχείον της Τσακωνιάς, , τόμος Γ΄, σελ.7-12
• Μερικάκης, Σ. (1980). Ελληνική και τσακώνικη παράδοση. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, τόμος Ε΄, σελ. 81-88
• Παπαχρήστου, Β. (1979) .Ελληνικοί Χοροί, Θεσσαλονίκη. Πρώτη έκδοση 1960.
• Πετάκος, Χ. (1993). Ο Τσακόνικος χορός. Εφημερίδα «Ειδήσεις» α.φ. 1795, 9/9/1993
• Πετάκος, Χ.(2003α). Ο Τσακόνικος χορός. Αθήνα.
• Πιτσελάς, Π.(2004-2005). Τραγούδια του Τσακώνικου χορού. Χρονικά των Τσακώνων. Πρακτικά Ε΄ Τσακώνικου Συνεδρίου. Τόμος ΙΗ΄. Αθήνα, σελ. 457-460
• Πιτσινός, Δ. (1953). «Γέρανος» και Τσακώνικος χορός. Στα Χρονικά του Μοριά, Β΄, σελ. 22
• Ράφτης, Α. (1995). Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού χορού. Αθήνα: Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρας Στράτου»
• Ρούμπης, Γ. (1990). Ελληνικοί Χοροί. Γενικό μέρος- Διδακτική- Μουσικοκινητική Ανάλυση. Αθήνα: Κ. Σμπίλιας
• Ρουσάλη – Διατσίντου, Σ. (1971). Λαογραφία Λεωνιδίου. Αθήνα
• Ρωμαίος, Κ. (1964). Έκθεσις λαογραφικής ερεύνης εις την περιοχήν Τυρού Κυνουρίας, Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 17, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών
• Σακελλαρίου, Χ. (1940). Ελληνικοί Χοροί. Αθήνα, 40
• Σαρρής, Θ. (1956). Περί Τσακώνων και Τσακωνιάς. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα: Αρχείο Τσακωνιάς, τόμος Α΄, σελ. 25-28
• Στράτου, Δ. (1979). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β
• Συμεωνίδου – Χείλαρη, Χ. (2002). Γάμος ο Ελληνικός. 800π.Χ- 2000μ.Χ. Συγκριτική λαογραφική έρευνα. Αθήνα
• Τσούχλος, Κ. (1993). Λαογραφικά της Τσακωνιάς. Αθήνα
• Τυροβολά, Β. (1992). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χορευτικοί Ρυθμοί. Αθήνα: Gutenberg
• Χείλαρη, Α. (1988). Ο παραδοσιακός χορός στο Λεωνίδιο Αρκαδίας. Πτυχιακή εργασία στο ΤΕΦΑΑ
• Χείλαρη, Α. (2002). Ο παραδοσιακός χορός στο Λεωνίδιο. Πρακτικά Δ΄ Τσακώνικου Συνεδρίου. Χρονικά των Τσακώνων, Αρχείο Τσακωνιάς, τόμος ΙΣΤ΄, σελ. 138-144
• Χείλαρη, Α. (2004). H χορευτική παράδοση του Λεωνιδίου Αρκαδίας. Στο 18ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την έρευνα του χορού. Άργος: ΔΟΛΤ
• Χείλαρη Α. 2009, Τοπική και εθνική ταυτότητα σε κίνηση. Το παράδειγμα του “Τσακώνικου” χορού στο Λεωνίδιο Αρκαδίας. Μεταπτυχιακή διατριβή. Ε.Κ.Π.Α. – Τ.Ε.Φ.Α.Α.
• Χείλαρη, Α. 2014. «Χορός και εθνική ταυτότητα: Το παράδειγμα της ένταξης του “Τσακώνικου” χορού στα σχολικά αναλυτικά προγράμματα». Στα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου «Λαϊκός πολιτισμός και εκπαίδευση», Καρδίτσα 19-21 Οκτωβρίου 2012
• Χείλαρη, Α. (2015). « Όταν ο χορός χάνει τα τραγούδια του και τα τραγούδια το χορό τους. Η περίπτωση του “Τσακώνικου” χορού». Στα Πρακτικά του 5ου Συνεδρίου «Δημοτικό τραγούδι και Ιστορία». Καρδίτσα 23-25/10/2015
• Hilari- Zografou (2017). Dance and embodied memory in a small town of Kynouria: St Nikolas’ Snake and the “Tsakonikos” dance (υπό δημοσίευση)
• Χούπης, Δ. (1990). Τα παραλειπόμενα της Τσακωνιάς. Ανατύπωση από το βιβλίο Έτρου Ενάτθε, Αθήνα