Διαδικασίες ένταξης του «Τσακώνικου» χορού στο ρεπερτόριο της «εθνικής» χορευτικής ταυτότητας Tsakonian Archives

Χείλαρη Α. (2011). Διαδικασίες ένταξης του «Τσακώνικου» χορού στο ρεπερτόριο της «εθνικής» χορευτικής ταυτότητας. Στα Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου «Έρευνα και εφαρμογές στην αθλητική επιστήμη», Αθήνα: ΕΚΠΑ-ΤΕΦΑΑ, σελ. 134 (αναρτημένη ανακοίνωση)

Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ

Ο χορός είναι μια πολιτισμική έκφανση με εμφανή διακριτικά χαρακτηριστικά ανάμεσα σε έθνη, λαούς, κοινωνικές ομάδες, ηλικίες και φύλα, και έχει κληθεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και ενίσχυση τόσο της τοπικής όσο και της εθνικής ταυτότητας (Buckland, 1991; Desmond, 1997; Giurchesku, 2001; Loutzaki, 2001; Ζωγράφου, 2001;2006;2007;2008). Στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και στη δημιουργία ενιαίας εθνικής συνείδησης, συστρατεύονται μεταξύ άλλων και επίλεκτα «εθνικά» ρεπερτόρια χορών (Γκαρτζονίκα, 2009).

Από το σύνολο των χορών μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας τοπικής κουλτούρας δεν επιλέγονται όλοι οι χοροί για να θεμελιώσουν την εθνοκρατική ιδεολογία, αλλά εκείνοι που μπορούν να συνεισφέρουν στη θεμελίωσή της (Ζωγράφου, 2006). Στο πλαίσιο της συγκρότησης ενιαίων ομοιογενών χώρων από τα έθνη κράτη, οι τοπικές χορευτικές ιδιαιτερότητες ή αντιμετωπίζονται ως γεωγραφικές παραλλαγές που επιβεβαιώνουν την εθνική ομοιογένεια ή επεκτείνονται εντασσόμενες σ’ ένα «εθνικό ρεπερτόριο» (Νιτσιάκος, 2006) προκειμένου να συμβάλουν στη θεμελίωση της εθνικής ομοιογένειας. Η επιλογή των ελληνικών «εθνικών» χορών, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση της εθνικής ομοιογένειας, η οποία υποστηρίχθηκε και από το ιδεολόγημα της αρχαιοελληνικής συνέχειας (Δημαράς, 1977; Κιτρομηλίδης, 1983; Λέκκας, 1992, Herzfeld, 2002). Κεντρική θέση στο σχήμα αυτό κατέχει ο Τσακώνικος χορός.

Με δεδομένο ότι οι εθνικές ταυτότητες συγκροτούνται με βάση επιλογικές διαδικασίες που άπτονται του εθνικού προτάγματος,

Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η διερεύνηση των κριτηρίων που συνέβαλαν στη διαδικασία ένταξης του Τσακώνικου χορού στο ρεπερτόριο της «εθνικής» χορευτικής ταυτότητας.

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας κινείται σε τρεις άξονες:

i) Στις μελέτες που σχετίζονται με την εθνική ταυτότητα (Anderson, 1983; Gellner, 1983; Κιτρομηλίδης, 1983; Τσαούσης, 1983; Λέκκας, 1992; Δεμερτζής, 1994; Hobsbawm, 1994; Τσουκαλάς, 1994; Ιντζεσίσογλου, 2000; Smith, 2000).
ii) Σε μελέτες που αφορούν στη σχέση χορού και εθνικής ταυτότητας (Handler 1988; Ζωγράφου, 1989; Buckland, 1991; Ramsey, 1997; Giurtchesku, 2001; Ζωγράφου, 2001; 2003; 2006; 2007; Μάνος, 2000;2006; Loutzaki, 2001; Ozturkmen, 2001; Μάργαρη, 2004; Νιτσιάκος, 2006; Παπακώστας, 2006; Zografou & Pateraki, 2007; Zografou & Pipirou, 2008; Πραντζίδης, 2008; Χείλαρη, 2009).

iii) Στις σχετικές με τον Τσακώνικο χορό βιβλιογραφικές αναφορές, που οι περισσότερες εστιάζουν στην αρχαιοελληνική προέλευση του χορού (Σακελλαρίου, 1940; Κουσιάδης, 1951; Σαρρής, 1956; Μουτσόπουλος,1957; Παπαχρήστου, 1960; Μερικάκης, 1969; Μπίκος, 1969; Στράτου,1979; Δήμας, 1980; Ρούμπης, 1990; Λυκεσάς, 1993; Καρράς, 1996; Μπεκύρος & Τσαγγούρη, 1996; Πετάκος, 2003α; Τυροβολά, 2003; Χείλαρη, 2004 )

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Για την επίτευξη του σκοπού της εργασίας χρησιμοποιούνται εργαλεία από τους χώρους της ιστορικής – ανθρωπολογικής προσέγγισης. Τα δεδομένα για τη διαπραγμάτευση του θέματος προέρχονται από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές με βάση:

α) την αρχειακή έρευνα (συλλογή δεδομένων που αφορούν στο υπό μελέτη θέμα από φιλολογικό, αρχαιολογικό, εικαστικό και φωτογραφικό υλικό καθώς και μαγνητοσκοπήσεις) και

β) την εθνογραφική επιτόπια έρευνα (συλλογή δεδομένων με συμμετοχική παρατήρηση «ανθρωπολογία οίκοι» (Γκέφου- Μαδιανού, 1993) και ημι-δομημένες συνεντεύξεις με ερωτήματα ανοικτού τύπου, που διεξήχθησαν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό πληροφορητών).

ANAΛΥΣΗ

Οι βασικές παράμετροι που ευνόησαν τις διαδικασίες ένταξης του Τσακώνικου χορού στο ρεπερτόριο της «εθνικής» χορευτικής ταυτότητας ήταν:

α) η τοπική τσακώνικη γλώσσα, που διατηρήθηκε μέχρι πρόσφατα στην περιοχή και σύμφωνα με τους γλωσσολόγους παραπέμπει στην αρχαία δωρική διάλεκτο (Λεκκός, 1920; Δέφνερ, 1923; Κωστάκης, 1933; 1951;1959;1986-1987). Άλλωστε αυτή η «ακατάληπτη στους λοιπούς Νεοέλληνες» γλώσσα ήταν εκείνο το χαρακτηριστικό, που δεικνύει κατά τον Fallmerayer, την εκ των αρχαίων Σπαρτιατών ή Δωριαίων καταγωγή τους (Fallmerayer, 1984; Λεκκός,1920)

β) η ιστορικότητα του τόπου, εφόσον η Τσακωνιά, και συγκεκριμένα το Λεωνίδιο, η πρωτεύουσα της Τσακωνιάς, χαρακτηρίστηκε ως «παραδοσιακός οικισμός» και ως «ιστορικός τόπος» (πρβ.Δέλτσου, 1995). Στην ανάδειξη αυτή συνέβαλαν σημαντικά οι σχετικές μελέτες σύμφωνα με τις οποίες, οι σημερινοί κάτοικοι φέρονται ως απόγονοι των Δωριέων (Λεκκός, 1920; Βέης, 1960; Βαγενάς, 1971; Πιτσελάς, 2000; Πετάκος, 2003)

γ) τα ιδιαίτερα μορφικά χαρακτηριστικά του Τσακώνικου χορού, όπως :

i) ο πεντάσημος παιονικός ρυθμός, που ήταν ο ρυθμός πάνω στον οποίο τονίζονταν ευχαριστήριοι ύμνοι προς τον Απόλλωνα και την Άρτεμη (Μπαζιάνας, 1993; Καράς, 1996) ή θριαμβικά πατριωτικά τραγούδια ύστερα από νίκη σε πόλεμο, που συνόδευαν πυρρίχιους χορούς (Χατζιδάκις, 1958). Μουσικές καταγραφές του χορού έγιναν από τους: Ιωαννίδου 1925; Παπασπυρόπουλος 1931; Γεωργιάδης 1947; Κωνσταντινίδης 1951; Λάβδας 1951; Μουτσόπουλος 1957; Καράς 1996; Μπαζιάνας 1993; Τυροβολά 2003

ii)το λαβυρινθιακό σχήμα του χορού (Σακελλαρίου, 1940; Στράτου 1979; Ζωγράφου, 2003), που κατά τον Σακελλαρίου παρέπεμπε στον χορό που χόρεψε ο Θησέας στη Δήλο, αντιστοιχώντας έτσι το συγκεκριμένο χορό με αυτόν που περιγράφεται το έργο του Πλουτάρχου, «Παράλληλοι Βίοι».

Οι παραπάνω παράμετροι βρίσκονται σε απόλυτη συμφωνία με το ιδεολογικό πρόταγμα έθνους- κράτους. Το ομιλούμενο τσακώνικο γλωσσικό ιδίωμα σε συνδυασμό με τις μουσικές καταγραφές του χορού, που υπογράμμιζαν την οργάνωσή του με τον αρχαίο πεντάσημο παιονικό ρυθμό και το ‘λαβυρινθιακού’ τύπου σχήμα, αποτέλεσαν γερό θεμέλιο υποστήριξης της ακραιφνούς συνέχειας του ελληνισμού.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Τσακώνικος χορός συνδυάζει αρκετά από τα στοιχεία που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την «αύρα της καταγωγής» και τη σύνδεση με το ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν. Tο πεντάσημο ρυθμικό σχήμα αναγόμενο στους αρχαιοελληνικούς παίονες ενίσχυε τη συνέχεια η οποία ολοκληρωνόταν με την οφιοειδή-λαβυρινθιακή σχηματική απεικόνιση. Αυτές οι επιλογές επενδύθηκαν με ετερόκλητες «φαντασιακές» ερμηνευτικές εκδοχές. Οι σχετικές αναπαραστάσεις για ορισμένους συγγραφείς παρέπεμπαν στον πυρρίχιο, για άλλους σε λατρευτικό χορό και άλλοι τον συσχέτιζαν με το χορό του Θησέα.

Αν και η σύγκριση με βάση αποσπασματικά χαρακτηριστικά της φόρμας ευνόησε την ένταξη του Τσακώνικου χορού στο «εθνικό ρεπερτόριο», προσδίδοντας στο χορό μια «γεωγραφική ονομασία», για τους σημερινούς Τσάκωνες είναι «ο δικός τους χορός», που «κυλά στο αίμα» τους και τους προμηθεύει μια “έννοια πρόκλησης περηφάνειας”», διάκρισης και γοήτρου, που εδράζεται στον ισχυρισμό μιας καλά τεκμηριωμένης και πλούσιας τοπικής ιστορίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Anderson, B. (1983). Imagined Communities: reflections on the origins and spread of nationalism, London: Verso.

Βαγενάς, Θ. (1971). Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου. Αθήνα

Buckland, Τ. (1991). Institutions and Ideology in the Dissemination of Morris Dances in the Northwest of England. Yearbook for Traditional Music, p.p. 53-67

Βέης, Ν.(1960).Οι Τσάκωνες και η Τσακώνικη Διάλεκτος. Χρονικά των Τσακώνων, τόμος Β΄, σελ. 7-11

Γκαρτζονίκα, Ε. (2009). Παραδοσιακός χορός στην Εκπαίδευση από το 1914 έως σήμερα. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Αθήνα: ΕΚΠΑ

Gellner, E. (1983). Nation and Nationalism. Oxford: Basil Blackwell. Για την ελληνική έκδοση (1992) Έθνη και εθνικισμός. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Giurchesku, Α. (2001). The Power of Dance and Its Social and Political Uses. Yearbook for Traditional Music, Vol. 33, pp.109-121

Γκέφου- Μαδιανού, Δ. (1993). Ανθρωπολογία Οίκοι. Για μια κριτική της Γηγενούς Ανθρωπολογίας. Στο Διαβάζω, τ. 323, σελ. 44-51

Δεμερτζής, Ν. (1994). Ο Εθνικισμός ως ιδεολογία. Στο Έθνος- Κράτος- Εθνικισμός. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, σελ. 67-116

Δέλτσου, Ε. (1995). «Ο ιστορικός τόπος» και η σημασία της «παράδοσης» για το έθνος- κράτος. Εθνολογία, τόμος 4, σελ. 107-124

Desmond, J.C. (1997b). Embodying Difference: Issues in Dance and Cultural Studies. In J. Desmond (ed.) Meaning in Motion; new cultural studies of Dance. Durtham NC and London: Duke University Press

Δέφνερ, Μ. (1923). Λεξικόν της Τσακώνικης Διαλέκτου.

Δημαράς, Κ. (1977). Η ιδεολογική υποδομή του νέου ελληνικού κράτους, η κληρονομιά των περασμένων, οι νέες πραγματικότητες, οι νέες ανάγκες, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, σελ.455-484

Δήμας, Η. (1980). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί. Αθήνα

Ζωγράφου, Μ. (1989). Λαογραφική – ανθρωπολογική προσέγγιση του σέρα- χορού των Ποντίων, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Ζωγράφου, Μ. (2001). Χορευτικά σχήματα της Κρήτης στην «ύστατη ώρα τους» στην Εθνολογία 8, σελ. 85-107

Ζωγράφου, Μ. (2003). Ο χορός στην ελληνική παράδοση. Αθήνα: Αrtwork

Ζωγράφου, Μ. (2006). «Ξαναδιαβάζοντας» το Καγκελάρι. Στο Ο τόπος- η κοινωνία- ο πολιτισμός: Διάρκειες και Τομές. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου για τα Τζουμέρκα. Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Τζουμέρκων

Ζωγράφου, Μ. (2006). Επινοήσεις και παραγνωρίσεις στην κατασκευή της ελληνικής χορευτικής ταυτότητας. Πρακτικά 3^ου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, Σέρρες, σ.155-167

Ζωγράφου, Μ. (2007). Σύγχρονοι προβληματισμοί στην έρευνα του χορού. Ανθρωπολογία του χορού ή Εθνο- «χορολογία»; Εθνολογία 12, σελ.173-191

Ζωγράφου, Μ. (2007). Ανάμεσα στην ενσωμάτωση και τη διαφοροποίηση: Διαδικασίες συγκρότησης και διαπραγμάτευσης της ποντιακής ταυτότητας και η δύναμη του χορού, στο Αφιέρωμα στην Ποντιακή Παράδοση, επιμ. Μ. Σέργης

Ζografou, Μ. (2007). The Politics of Dance: The Incorporation of the Pontic Refugees in Modern Greek Culture through the Manipulation of Dancing Practices in a Northern Greek Village. Journal of Mediterranean Studies, Vol.17 (υπό έκδοση)

Zografou, M. & Pateraki, M. (2007). The “Invisible” dimension of Zorba’s Dance. Yearbook for Traditional Music, Vol. 39, p.p.117-131

Ζografou, M.& Pipyrou, S. (2008). Dancing in History Social- Political Aspects of Dance Identity of Two Dinstinctive groups in Greece. Studia Choreologica, Vol. X, p.p.25-41

Handler, R. (1988). Nationalism and the Politics of Culture in Quebec. Madison, University of Wisconsin Press.

Herzfeld, M. (2002). Πάλι δικά μας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια

Hobsbawm E. (1994). Έθνη κα Εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα. Αθήνα: Καρδαμίτσα

Ιντζεσίσογλου, Ν. (2000). Περί της κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων: το παράδειγμα της εθνικής ταυτότητας. Στο Εμείς και οι άλλοι. Αθήνα: ΕΚΚΕ, σελ. 177- 201

Καράς, Σ. (1996). Τα τσακώνικα τραγούδια και ο τσακώνικος χορός. Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα, τόμος ΙΒ΄, σελ.11-23

Κιτρομηλίδης, Π. (1983). Το Ελληνικό Κράτος ως εθνικό κέντρο. Στον τόμο Δ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός – Ελληνικότητα. Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινωνίας. Αθήνα: Εστία, σελ. 143-164

Κουσιάδης, Γ. (1950-1951). Ελληνικοί και Ευρωπαϊκοί χοροί. Αθήνα

Κωστάκης, Θ. (1933). Σύντομος Γραμματική της Τσακώνικης διαλέκτου, σε συνεργασία με τον M. Pernot. Αθήνα

Κωστάκης, Θ. (1951). Σύντομη Γραμματική της Τσακώνικης Διαλέκτου. Αθήνα

Κωστάκης, Θ. (1959). Τα Τσακώνικα. Η επιβίωση της αρχαίας Λακωνικής. Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, 3, σελ. 97-101.

Κωστάκης, Θ. (1986-87). Λεξικό της τσακώνικης διαλέκτου. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, τόμοι 3.

Κωνσταντινίδης, Γ. (1951). 44 παιδικά κομμάτια για πιάνο. Αθήνα

Λάβδας, Α. (1951). Μουσική και αρχαίος λόγος. Περιοδικό Αρχαιολογία, τ. 14. Αθήνα

Λέκκας, Π. (2006)[1992]. Η Εθνικιστική Ιδεολογία. Αθήνα: Κατάρτι

Λεκκός, Μ. (1920). Περί Τσακώνων και της Τσακώνικης Διαλέκτου. Αθήνα: Παπαπαύλου και Σία.

Loutzaki, R. (2001). Folk Dance in Political Rhythms. Yearbook of Traditional Music, Vol.33, pp. 127-137

Λυκεσάς, Γ. (1993). Οι Ελληνικοί Χοροί. Μουσική- Πολιτιστική- Κοινωνιολογική και Μουσικοκινητική θεώρηση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press

Μanos, I. (2000). Politics and the power of dance in the Florina region, Northwest Greek Macedonia. ICTM Study group Ethnochorology, p. 221-227

Μάνος, Ι. (2004). Ο χορός ως μέσο για τη συγκρότηση και τη διαπραγμάτευση της ταυτότητας στην περιοχή της Φλώρινας. Χορευτικά Ετερόκλητα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ.51-71

Μάνος, Ι. (2006). Χορευτικές περιστάσεις, επίδειξη ταυτότητας και ιδιοποίηση του πολιτισμού στα Ν. Βαλκάνια. Πρακτικά 3^ου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, Σέρρες, σελ.401-407

Μερικάκης, Σ. (1969). Τσακώνικα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα: Αρχείον της Τσακωνιάς, , τόμος Γ΄, σελ.7-12

Μουτσόπουλος, Ε. (1957). Ρυθμοί και Χοροί Ελλήνων και Βουλγάρων. Λαογραφία 17, Αθήνα: Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία

Μπαζιάνας, Ν. (1993). Τα αρχαία ποιητικά μέτρα και οι ρυθμοί της δημοτικής μουσικής. Στο Όψεις του Χορού. Αθήνα: Θέατρο «Δώρας Στράτου», σελ. 87-105

Μπεκύρος, Φ.& Τσαγγούρη, Ε. (1996).Ο Τσακώνικος Χορός. Λεωνίδιο

Μπίκος, Α. (1969). Ελληνικοί Χοροί- Ανάλυσις κινήσεων- Χορογράφημα- Μουσική. Αθήνα

Νιτσιάκος, Β. (2006).Η διαχείριση της εθνικής ταυτότητας μέσω της μουσικοχορευτικής παράδοσης. Ένα παράδειγμα από την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας. Πρακτικά 3^ου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, Σέρρες, σελ. 363-372

Ozturkmen, Α. (2001). Politics of National Dance in Turkey: A Historical Reappraisal.Υearbook of Traditional Music, Vol.33, pp. 139-143

Περιστέρης, Σ. (1977-1980). Ο πεντάσημος ρυθμός εις τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Επετηρίς Κέντρου Λαογραφίας 25, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών

Πετάκος, Χ.(2003α). Ο Τσακόνικος χορός. Αθήνα.

Πετάκος, Χ. (2003β). Τσακονιά. Αθήνα

Πιτσελάς, Π. (2000). Περί Τσακώνων. Ιστορικογεωγραφικό και σημασιολογικό ποιόν. Αθήνα

Prantzidis, I.& Prantzidis, D.& Prantzidis, A. (2008). Traditional Dance in Greece from the Foundation of the Neo-Hellenic State to the Present Day. A Historical Survey. Studia Choreologica, Vol. X, p.p. 9-24

Ramsey, K. (1997). Vodou, Nationalism, and Performance the staging of Folklore in Mid- Twentieth- Century Haiti. In J. C. Desmond (ed) Meaning in Motion; new cultural studies of Dance. Durtham NC and London: Duke University Press.p.p.345-371

Ρούμπης, Γ. (1990). Ελληνικοί Χοροί. Γενικό μέρος- Διδακτική- Μουσικοκινητική Ανάλυση. Αθήνα: Κ. Σμπίλιας

Σακελλαρίου, Χ. (1940). Ελληνικοί Χοροί. Αθήνα, 40

Σαρρής, Θ. (1956). Περί Τσακώνων και Τσακωνιάς. Αθήνα: Χρονικά των Τσακώνων, Αθήνα: Αρχείο Τσακωνιάς, τόμος Α΄, σελ. 25-28

Smith, A. (2000)[1991]. Εθνική Ταυτότητα. Μτφ. Ε. Παππά. Αθήνα: Οδυσσέας

Στράτου, Δ. (1979). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β

Τσαούσης, Δ. (1983). Ελληνισμός και Ελληνικότητα, στον τόμο Ελληνισμός και Ελληνικότητα, επιμ. Δ.Γ. Τσαούση, Αθήνα: Εστία, σελ. 15-25

Τσουκαλάς, Κ. (1994). Ιστορία, Μύθοι και χρησμοί: η αφήγηση της ελληνικής συνέχειας. Στο Έθνος- Κράτος- Εθνικισμός, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, σελ.287-303

Τυροβολά, Β. (2003). Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χορευτικοί Ρυθμοί. Αθήνα : Gutenberg

Fallmerayer, P. (1830) Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων. Μετάφραση Κ. Ρωμανός (1984). Εκδόσεις: Νεφέλη

Χατζιδάκις Γ. (1958). Κρητική μουσική. Αθήνα

Χείλαρη, Α. (2004). H χορευτική παράδοση του Λεωνιδίου Αρκαδίας. Στο 18^ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την έρευνα του χορού. Άργος: ΔΟΛΤ

Χείλαρη, Α. (2009). Τοπική και εθνική ταυτότητα σε κίνηση: το παράδειγμα του Τσακώνικου χορού στο Λεωνίδιο Αρκαδίας. Μεταπτυχιακή διατριβή. Ε.Κ.Π.Α.